Kada se znamenitoj ličnosti podiže spomenik prvo bi trebalo razmisliti o njenoj izraženoj ili pretpostavljenoj volji, a rodno mjesto je uvijek najsigurniji izbor. U obzir treba uzeti i volju njegovih srodnika.
Bratstvo Nikolić, iz koga je potekao Bajo Pivljanin, je bez izuzetaka opredijeljeno za Rudinice. Bratstvo Bajović, koje narodno predanje i istorijski izvori takođe vezuju za Bajovu lozu, dalo je punu podršku rodnom mjestu. Treći razlog je senzibilitet prema užem zavičaju. Ako se znamenita ličnost izdigne iznad bratstva i porodice i postane ponos cijelog plemena, to ne znači da joj treba izbrisati sjećanje na mjesto gdje je Bog izveo u svijet. Naprotiv. Četvrti razlog, koji treba uzeti u obzir, jeste većinska volja naroda. U Pivi od deset ljudi devet reaguje sa čuđenjem na predlog da se Bajov spomenik podigne u Plužinama. I među stanovnicima opštinskog centra značajna većina je za Rudinice. Peti razlog je pristupačnost i preglednost lokacije. Kroz Bajovo rodno selo Rudinice, prolazi glavni magistralni put Nikšić–Plužine–Foča–Sarajevo. Postojeći spomenik je postavljen na najpreglednijem mjestu, svega dvjesta metara od glavne saobraćajnice. Uz odgovarajući reklamni pano, nesumnjivo će spomenik imati bar jednaku posjećenost kao u opštinskom centru, jer u tranzitu daleko više vozila prođe nego što svrati u Plužine. Rudinice su 15-tak kilometara bliže regionalnom centru – Nikšiću, Glavnom gradu Crne Gore i svim onim mjestima u kojima je Bajo četovao i vodio borbu za slobodu. Nije nam poznat nijedan istorijski izvor, od materijalnog do predanja ili epske pjesme, koji Baja vezuje za Plužine. Na svega tri kilometra od sadašnjeg spomenika prema Plužinama nalazi se najveća kulturna i istorijska znamenitost Pive – Pivski manastir. A na svega dva kilometra prema Nikšiću, na samom izlasku iz Rudinica, nalazi se druga najveća pivska znamenitost – Memorijalni kompleks „Dola”. Kroz Rudinice prolazi priključni put za tri sela Pivske planine – Borkoviće, Dubljeviće i Bezuje, a preko Bezuja vodi najkraća saobraćajnica do susjedne opštine Šavnik. Modernizacijom tog dijela puta stvoriće se uslovi za objedinjavanje turističke ponude dvije durmitorske opštine, čiji bi sastavni dio, sa kulturnog aspekta, bio spomenik Baju Pivljaninu.
Slažemo se da je opštinski centar lokacija koja se uvijek treba imati u vidu. Ali, onaj opštinski centar koji ima svoje trgove, svoje parkove, svoju razvojnu perspektivu. Koliko su to naše Plužine najbolje govori podatak o svega desetak upisanih đaka prvaka. Jedan ugledni Pivljanin, nedavno je začuđen prokomentarisao: „Ako znam đe će ga dolje, ubio me Bog!”
Ispred opštinske zgrade je bilo prostora za postavljanje centralnog spomenika slobodaru ili još bolje Slobodi, ali je nakon uređenja trga isključena takva mogućnost. Pa, ipak, ako bi se negdje u Plužinama i našlo pristojno mjesto za postavljanje spomenika junaku, taj bi spomenik trebalo podići najvećem pivskom slobodaru poslije Baja, pod čijim se barjakom Piva oslobodila od turskog ropstva, koji je u Plužinama rođen, proveo dio života i na kraju sahranjen kraj svoje zadužbine – Crkve Sv. Jovana Krstitelja. Taj slobodar je vojvoda Lazar Sočica, kome bi, s obzirom na ratne zasluge, bilo sasvim opravdano podići spomenik i u regionalnom centru – Nikšiću.
Valjda je tu čast zaslužio i u svojim rodnim Plužinama. Ali, ako već želimo da „urbanizujemo” Baja, za njega je dostojan izbor samo jedan – crnogorska prijestonica Cetinje, za čiju je odbranu, kao prvi junak svoga vremena, položio i svoj život.
Ako zaista postoji neka duhovna veza između junaka na spomeniku i mjesta za koje ga uspomene vežu, onda jedan isti lik može na određenoj lokaciji da djeluje živo, u zamahu, da pozove na podvig i akciju. Na drugoj lokaciji, da djeluje strano, izvještačeno, „mobilisano”, da ne kažem utamničeno.
Neka mi niko ne zamjeri na slobodi izraza, ali uvjeren sam da bi Bajov hajdučki lik djelovao baš tako „mobilisano”, pa skoro utamničeno u Plužinama. Na kraju, ili bolje reći na početku, treba povesti računa o narodnom jedinstvu, koje se vjekovima učvršćivalo oko najvećih istorijskih ličnosti. Umjesto da se oko Baja Pivljanina okupe cijela Crna Gora i Hercegovina, simboličnim i bezrazložnim otimanjem užeg zavičaja junaku i junaka zavičaju, dijeli se i sama Piva. U interesu tog narodnog jedinstva SO Plužine treba da donese odluku o podizanju novog i uklanjanju postojećeg spomenika Baju Pivljaninu u Rudinicama i planira sredstva za finansiranje, a donatorima kojima Bajovo rodno mjesto nije prihvatljiv izbor, odobri svaku drugu lokaciju osim opštinskog centra.
Ljudi olako zaboravljaju da počast i propast razdvaja uska linija. „Između Kapitola i Tarpejske stijene samo je jedan korak” – rekli bi mudri Latini.
Oni koji podignu dostojan spomenik Baju Pivljaninu, vodeći računa o junakovoj pretpostavljenoj i volji njegovih srodnika, narodnom jedinstvu i milosti njegovog zemaljskog pobratima i nebeskog zastupnika Svetoga Vasilija Ostroškog, podići će istovremeno spomenik i sebi i okititi se vijencem neuvele slave i počasti. U suprotnom, ako pri podizanju spomenika misao vodilja postane evociranje uspomena na sebe, junak i sjećanje na njega umjesto cilja postaće sredstvo, bolje reći hrana donatorske sujete i od Boga omrznute gordosti.
RADENKO DAMJANOVIĆ,
predsjednik Upravnog odbora
NVO „Ognjište
Baja Pivljanina”

Kapitulirao pred našim neznanjem

Spomenik u Rudinicama, sa podignutim rukama, simbolično je pretvorio velikog zaštitnika nemoćnih u žrtvu koja traži pomoć ili junaka koji se, na kraju, predao. Bajo, za koga predaja u životu nije postojala, kapitulirao je pred našim neznanjem i neukusom i to poslije svoje smrti. Ali, ako simbolike jesu promašene, mora se priznati da su lokacije za spomenike pogođene. U duhu Božjih zakona i starih običaja, „u mjestu gdje je istaknuta ličnost rođena, stvarala, djelovala, poginula ili umrla”, kako i danas predviđa član 15. važećeg Zakona o spomen-obilježjima („Sl. list. Crne Gore br 040/08 od 27. 06. 2008, 040/11 od 08. 08. 2011, 002/17 od 10. 01. 2017. godine). Istina, zakon dozvoljava podizanje spomenika i na drugom alternativnom mjestu, ako je adekvatno za postizanje cilja, što zagovornici „urbanizovanja” Baja Pivljanina, smatraju dovoljnim uslovom za podizanje novog spomenika u Plužinama. „Sve mi je dozvoljeno, ali mi sve nije na korist” opominje apostol Pavle. Brojni su razlozi zbog kojih takav izbor ne bi bio od koristi.

Baja od zaborava najmanje su čuvali spomenici

Pored „Gorskog vijenca” i „Pivskog kola” u kojima su ga proslavili Petrovići, Bajo je opjevan u šezdeset epskih pjesama (bez varijeteta). O njemu su napisani brojni naučni radovi, lirske pjesme, jedna drama i roman. Bio je inspiracija i za slikare i druge umjetničke stvaraoce. Od svih umjetničkih ostvarenja Baja su od zaborava najmanje čuvali spomenici. Spomenik na Vrtijeljci u vidu stećka sa petokrakom simbolično je pretvorio proslavljenog hrišćanskog ratnika u najstarijeg komunistu u Crnoj Gori.